Қорақалпоқ халқи

 

 

1) Қорақалпоқ тили олтой оиласи, туркий тиллар гуруҳи, қипчоқ шохобчаси, шарқий қипчоқ тилларининг нўғай тармоғига киради. Унга энг яқин қариндош тиллар – қозоқ ва нўғай тиллари;

2) Нўғай тилларининг келиб чиқиши Олтин Ўрда давлати парчаланиб кетганидан сўнг шаклланган Нўғай Ўрдаси билан боғлиқ. Ўрда Чингизхоннинг ўғли – Жўжининг набираси Нўғайхон шарафига аталган эди. Жўжи улусининг бу қисмида манғит уруғи кўпчиликни ташкил этгани боис баъзан у манбаларда Манғит юрти деб ҳам аталади;

3) Нўғай Ўрдасининг асосчиси Едигей ўзбек ҳисобланади. Манғит уруғидан чиққан бу саркарда чингизий хонлар қўлида туманбоши бўлиб хизмат қилади. 1392 йилда у манғитлар улубейига – раҳбарига айланади. Едигей ўзбек 1396–1411 йилларда Олтин Ўрдани сохта чингизийлар хонлар орқали бошқаради ва ўз улусининг мустақил давлатга айланишига имкон яратиб беради. Едигей қорақалпоқларнинг миллий қаҳрамони ҳисобланади;

4) 1465 йилда қозоқлар ўзбеклардан ажралиб чиқиб, Керейхон ва Жонибек Султон бошчилигида Мўғулистонга кўчади. Ўзбек хони Абулхайрхоннинг вафотидан сўнг улар Олтин Ўрдага қайтиб, Шайбонийхонни мағлуб этади ва уни Мовароуннаҳрга чиқариб юборади. Шундан сўнг ўзбеклар Мовароуннаҳрга ёппасига кўча бошлайди, Дашти Қипчоқ ҳудудлари эса қозоқлар измига ўтади;

5) Минтақанинг кичик халқлари қозоқлар томонидан бўйсундирилиб, секинлик билан ассимиляция қилинади. Қорақалпоқлар ҳам қозоқлар билан кураш олиб боради. Қозоқларнинг Кичик жузи – олчинлар – ассимиляция қилинган халқлардан иборат. Бу жуз учта катта қабиладан иборат: алимули – нўғайлар, боюли – бошқирдлар, жетиру – қорақалпоқлар;

6) XVII аср ўрталаригача Сирдарёнинг ўрта оқимида яшаган қорақалпоқлар қозоқлар ҳужумидан қочиб, XVIII аср ўрталарига қадар Сирдарё жанубидаги Жангадарёга кўчиб ўта бошлайди. Улар Хива хонлигига тегишли ҳудудларга кўчиб келади. Хива хонлари қорақалпоқларга ер ажратиб, уларни ўз табаалари сифатида қабул қилади. Қорақалпоқлар Хивага солиқ тўлаш баробарида аскар ҳам етказиб беради;

7) Юқорида қорақалпоқларнинг қозоқлар ва нўғайлар билан яқинлиги ҳақида гапирдик. Қорақалпоқларнинг ўзбеклар билан алоқалари ҳам чуқур тарихга эга. Қорақалпоқлар Хива хонлиги ҳудудига кўчиб келганида давлат шимолида, Орол бўйида кўчманчи ўзбекларнинг катта гуруҳи яшар эди. Уларнинг каттагина қисми қорақалпоқлар билан қўшилиб кетади. Ўз навбатида, қорақалпоқларнинг бир қисми Хиванинг ўтроқ ҳудудларига, Самарқанд атрофига ва Қўқон хонлигига кўчиб ўтади. Самарқанд ва Қўқон атрофида бугунги кунга қадар қорақалпоқлар яшайди, лекин улар ўзбеклашиб кетган;

8) Умуман, ХХ аср бошига қадар Ўрта Осиё халқлари орасидаги этник чегаралар аниқ бўлмаган, шу боис ўзбек уруғлари осонликча қорақалпоқлар таркибига, қорақалпоқ уруғлари ўзбеклар таркибига қўшилиб кетаверган. Шу боис миллий чегараланиш жараёнида бугунги Қорақалпоғистон ҳудудида яшовчи қабилалар вакиллари сўров пайти ўзини гоҳ ўзбек, гоҳ қорақалпоқ деб атаган;

9) Ўзбеклар ва қорақалпоқларни яқинлаштирадиган яна бир жиҳат қабила-уруғчиликдаги умумийликдир. Қорақалпоқлар Манғит юртидан келиб чиққанини айтдик. Манғитлар ўзбеклар таркибидаги энг катта уруғ ҳисобланади. Бундан ташқари, Хоразм қўнғиротлар ҳам қорақалпоқлар, ҳам ўзбеклар таркибига қўшилган. Ўзбек ва қорақалпоқ қўнғиротлари структураси ва келиб чиқиши жиҳатидан яқин қариндош ҳисобланади;

10) ХХ асрга қадар Ўрта Осиёда адабий тил тушунчаси ҳозиргидан бошқачароқ қабул қилинган. Ўзбеклар, қозоқлар, қорақалпоқлар бир-бирини этнос ёки қабилага қараб ажратганига қарамай, тилини ягона туркий тил деб билган ва ёзишда чиғатой тилидан фойдаланган. Алишер Навоий даврида шаклланган бу адабий тилни минтақанинг барча туркий халқлари ўз ёзма тили деб қабул қилган. XVIII асрдан етишиб чиқа бошлаган қорақалпоқ зиёлилари – Жиян жиров, Кунхўжа Иброҳим ўғли, Бердақ ва бошқалар Хива мадрасаларида ўқиб, қорақалпоқ тилида илк ёзма матнларни ярата бошлаган. Лекин улар ёзган бу ёзма матнлар амалда қорақалпоқ халқ шеваси элементларига эга чиғатой тили эди;

11) ХХ аср бошигача қорақалпоқ зиёлилари – шоир-ёзувчилар, эшон-хўжаларгина ёзувдан фойдаланган. 1924 йилда қорақалпоқлар учун араб ёзувига асосланган 28 ҳарфдан иборат алифбо ишлаб чиқилади. Ўша йил ноябрида шу ёзув асосида қорақалпоқ тилидаги илк газета – «Еркин Қарақалпақстан» чоп этилади. Алифбони ҳамда илк дарсликларни яратишда қорақалпоқ маърифатпарвари Сайфулғабит Мажитов муҳим ўрин тутади;

13) Қорақалпоқ тили нўғай тиллари таркибига кириши юқорида айтилган эди. Бу тилларнинг бошқа туркий тиллардан асосий фарқи шундаки, XVII асрда уларда «ш» товуши тушиб қолиб, «с»га айланган. Лингвистик компенсация қонуниятига мувофиқ, «ч» товуши «ш»га ўтиб, фонетик силжишнинг ўрнини тўлдирган. Шу боис қозоқ, қорақалпоқ, нўғай тилларида «қашқир» «қасқир», «қуш» «қус», «чироқ» «ширақ» деб айтилади;

14) Қорақалпоғистон энди Ўзбекистон таркибига қўшилган пайтларда қорақалпоқча номларни ўзбекчалаштиришда юқоридаги қонуният инобатга олинган. Шунинг учун шаҳар ва туман номлари ўзбекчалаштирилган: «Шуманай» – «Чуманой», «Шимбай» – «Чимбой». Ҳозир бу қонуният инобатга олинмайди, шу боис қорақалпоқча номларни ўзбек тилига ўтказишда хатоларга йўл қўйилади. Масалан, машҳур археологик ёдгорлик – Жамбасқала номи Ўзбекистон тарихи дарсликларида Жомбосқалъа деб берилади, аслида Ёнбошқалъа бўлиши керак;

15) Қорақалпоғистондаги Қанликўл тумани, кўпчилик ўйлаганидай, «қон» сўзи билан боғлиқ эмас. Туманнинг тўғри номи – Қанғликўл; қанғли – туркий уруғ номи;

16) Қорақалпоқ тили фонетикаси ва грамматикаси жиҳатидан қозоқ ва нўғай тилларига яқин бўлишига қарамай, луғат жиҳатидан ўзбек тилига яқиндир. Биринчидан, бир неча асрлик қўшничилик луғат умумийлигига олиб келган. Иккинчидан, XVIII асрдан бошлаб аввал Хива мадрасалари қорақалпоқ зиёлиларига таъсир ўтказган. ХХ асрда эса Ўзбекистон таркибида истиқомат қилувчи қорақалпоқлар ўзбек тилининг таъсирини ҳис этиб келмоқда;

17) «Қорақалпоқ» этноними, кўриниб турибдики, бу халққа хос бош кийимидан олинган. Туркий халқлар орасида худди шундай номга эга бошқа халқлар ҳам бор. Масалан, ўрта аср рус солномаларида «чёрниэ клобуки» – «қора қалпоқлилар» номли халқ тилга олинади. Бундан ташқари, бугунги кунда Эрон шимолида ва Озарбайжоннинг Қозоқ туманида қорапапоқ номли элат яшайди. Баъзилар уларни алоҳида халқ деб билса, баъзи тадқиқотчилар озарбайжонларнинг бир қабиласи ҳисоблайди;

18) Қорақалпоқлар кўчманчи халқ сифатида бутун дунёга тарқалиб кетган. 2 мингдан ортиқ қорақалпоқ Афғонистонда истиқомат қилади. Туркияда, Қозоғистонда ва Россияда ҳам қорақалпоқлар бор.

Элдар Ассанов