(Таклиф)
Мустақиллик арафасида “фуқаро” сўзи расман муомалага киритилгандан бери кўпчилик зиёлиларимизда бу сўзга нисбатан норозилик яшаб келмоқда. Айниқса, сўнгги йилларда “фуқаро”ни бошқа сўз билан алмаштириш борасида кўплаб танқидий чиқишлар, таклифлар бўлди. Шунингдек, “фуқаро”ни ўзгаришини кутиб ўтирмасдан, турк ва озарбойжон қардошларимиз сингари “фуқаро” ўрнида “ватандош”ни қўллаб, бошқаларни ҳам шунга даъват этаётганлар бор.
“Фуқаро” араб тилида “фақир” сўзининг кўплиги эканлиги ва “йўқсиллар” деган маънони билдириши бугун ҳаммага маълум, шу нарса кўпчиликнинг ғурурига тегади ва бу атама ўзгармас экан, бу мавзу қайта-қайта кейинги авлодлар томонидан ҳам кун тартибига қўйилаверади.
Гап шундаки, бу атама мустақиллик арафасида пайдо бўлган эмас, совет даврининг дастлабки йилларидан “граждан” (русча: “гражданин”) сўзининг маънодоши сифатида қўлланила бошлаган. Масалан, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да ушбу сўзга Парда Турсуннинг “Ўқитувчи” романидан шундай мисол келтирилган: “Менинг қўл остимда бегона одам йўқ! Ҳаммаси совет фуқароси”. Парда Турсун “фуқаро”ни кўплик маъносида қўллаган, ҳозирда биз уни бирликда ишлатамиз, кўплик маъносида эса унга яна бир кўплик қўшимчаси қўшиб: “фуқаролар” деймиз.
Албатта, бу сўзни советлар ҳам ўйлаб топмаган. Улар ҳам русча “гражданин”га мос сўзни ўтмишдан, халқимиз бисотидан излаган. Қолаверса, совет гражданлари – пролетариат (яъни, “йўқсиллар”) эди. Шу боис ҳам “фуқаро”нинг “граждан”га айланиши жуда табиий кечган.
Ўтмишда ҳукмрон синф оддий халққа нисбатан “фуқаро”, “раъият”, “табаъа” каби сўзларни ишлатган. Араб тили луғатини кузатганда маълум бўладики, “раъият” сўзи – (чорвага нисбатан) “яйловда ўтлатиш, боқиш”, (одамларга нисбатан) “ғамхўрлик қилиш” каби маъноларни билдирувчи “раъа” (“رَعَى”) феълидан ясалган бўлиб, “раъият”нинг биринчи маъноси – “пода”, иккинчи маъноси эса: “ҳукмдорга тобеъ одамлар”, “фуқаро”га тўғри келади. Албатта, бойлар ўзларини фуқаро, яъни қашшоқлар синфига мансуб ҳисобламаган.
“Фуқаро” сўзининг халқимиз зеҳниятида чуқур ўрнашиб олишининг бошқа бир сабаби, менимча, тасаввуф билан боғлиқ. Маълумки, тарихимиз, адабиёт, санъат, меъморчилик, умуман, маънавиятимизни тасаввуфсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Тасаввуф нуқтаи назаридан “фақр” – бу юксак мақом. Тариқат йўлига кирган солик Ҳақиқатга эришиш учун Қуръони Карим оятлари билан асосланган етти мақомни (товба, вараъ, зуҳд, фақр, сабр, таваккул, ризо) босиб ўтиши керак бўлган. “Фақр” мақоми тўртинчи бўлиб, “Ал-фақру фахрий” (“الْفَقْرُ فَخْرِى”), яъни: “Фақирлик фахримдир”, – деган Пайғамбаримиз (САВ) ҳадисларига асосланган. “Фақр” тариқатда “зуҳд”дан, яъни “дунёдан воз кечиш”, “барча дунёвий неъматлар, бойликни рад этиш” мақомидан кейин келади. Соддароқ қилиб айтганда, фақир – бу дунёдан воз кечган маънан бой инсон. Шундай қилиб, “фақир”нинг “йўқсил” деган маъносини унга юклатилган фалсафий “маънан бой” маъноси нейтраллаштирган.
Аммо ушбу ўринда “фуқаро”ни тасаввуф истилоҳи эмас, юридик атама сифатида мушоҳада этмоқдамиз.
Энди ўша юридик атаманинг тарихига назар ташласак.
Мутахассисларга кўра, бу тушунчанинг энг қадимги шакли антик даврдаги юнонларнинг шаҳар-давлатларида (“polis”) пайдо бўлган. Қадимги Римда шаҳар ва унинг атрофида аҳоли зич яшайдиган ҳудудга нисбатан лотинчада: “civitas” ёки “cité” дейилган. Ана шу ҳудудда турғун яшайдиган эркин шахслар (қуллар эмас) “jus civitas” (“фуқаролик ҳуқуқи”), яъни ана шу жамият, шаҳар, давлатга мансублик ҳуқуқига эга бўлган. Фуқаролик ҳуқуқига (“jus civitas”) эга шахслар қадимги Римда махсус кийим – “тога” (“toga”) кийиб юрган ва улар сайлаш, қонунлар муҳокамасида иштирок этиш каби ҳуқуқларга эга бўлишган. Ўз навбатида “civitas” – лотинча: “civis” сўзидан бўлиб, “civis” деганда жамият, ўша жамиятга мансуб ҳар бир индивид, ҳозирги тилимиздаги “фуқаро” тушунилган.
“Civitas” – бу одамларнинг қабила, қариндош-уруғчилик асосида эмас, қонун, муаяйн ижтимоий тартиб-қоидалар, ижтимоий институтлар асосида бирлашиши эди. У бошқа жамиятларга нисбатан илғор бўлганлиги учун “тараққиёт” маъносидаги “цивилизация” (“civilisation” = “шаҳарлашув”) сўзи ҳам ўша ўзакдан ясалган. “Civitas” кейинчалик “шаҳар” маъносидаги “cité”га айланган, кўпгина Оврўпо тилларида, хусусан инглизча “фуқаро” маъносидаги “citizen”, французча “citoyen(ne)” “cité”дан келиб чиққан.
Аммо инглиз ва бошқа оврўпо тилларида “фуқаролик ҳуқуқи”, “фуқаролар уруши” каби сўз бирикмаларида “citizen” эмас, “civil” сўзи қўлланади: “civil law”, “civil war” (французчада: “le droit civil”, “la guerre civile”) каби. Чунки лотин тилида “civis”нинг сифат (adjective) шакли “civiles” бўлиб, “фуқаролар жамиятига оид” деган маънони билдиради.
Рус тилининг этимологик луғати муаллифи М.Фасмерга кўра, рус тилидаги “гражданин” сўзининг қадимги шакли: “горожанин” (шаҳарлик) бўлган ва у юнонча “фуқаро” маъносидаги: “πολίτης” (“polítis”) сўзидан калька кўчириш йўли билан ясалган (Фасмер М.Ф. “Этимологический словарь русского языка”). Шу боис русча “гражданин” Оврўпо тилларидаги маънодошларига яқин.
Шунингдек, форс ва тожик тилларига ҳам бу атама “шаҳрванд” деб лотинча аслиятга яқин ўгирилган. Бизда “фуқаро” бўлса, қозоқларда бунинг акси – арабча: “ғоят катта”, “буюк” каби маъноларни билдирувчи “азамат” (“عظمة”) сўзи танланган. Қирғизлар форсчадан ўзбек тили орқали қирғизчага ўтган, “дўстлар” маъносидаги – “жаран” (“ёрон” – ёр+он) сўзини қўллайди. Араб тилига бу атама “ватандош” маъносидаги “мувотин” сўзи билан ўгирилган ва ҳоказо.
Хўш, ўзбек тилида ҳам “фуқаро” ўрнига соф ўзбекча бошқа бир сўз топиш мумкинми?
Бир пайтлар “район” арабча “ноҳия”га шошилинч алмаштирилганди. Аммо уни халқимиз “ҳазм қилолмади”. Шунда кимдир соф туркийча “туман” сўзини таклиф қилди. Бу сўз шу қадар муваффақиятли топилган эдики, унинг олдида йиллар давомида ўрганиб қолинган “район” ғализ бўлиб қолди. Шу каби, арабча “фуқаро” ўрнида қўллаш мумкин бўлган чин ўзбекча сўзлар ҳам бор аслида.
“Турмоқ” феъли ўзбек тилидаги фаол, сермаъно феъллардан биридир. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да бу феълнинг ўн беш маъносига изоҳ берилган. Бешинчи ва олтинчи изоҳларни ўқиймиз: “5. Истиқомат қилмоқ, ҳаёт кечирмоқ, яшамоқ… 6.Яшамоқ, умр кўрмоқ” (1981 йил нашри. 227-бет). Айтайлик, “ватан” сўзи ясалган арабча “ватана” (“وَطَنَ”) феъли ҳам, ўзбекча “турмоқ” феъли сингари, “бирор жойда истиқомат қилиш, яшаш” каби маъноларни билдиради. “Турғун”, “турмуш” сўзлари ҳам ана шу “турмоқ” феълидан ясалган. Лотинча “civis” ҳам турғун жамиятга, турғун аҳолига нисбатан ишлатилган (“civis”нинг лотинча талаффузи: “kei:wis” бўлган ва, ўз навбатида, бу сўз ҳинд-оврўпоча “kei” ўзагидан бўлиб, “kei” – “ётувчи”, яъни “мансублик”, “оила”, “бир оилага, бир жамиятга мансублик” каби маъноларни билдирган).
Айтайлик, жонли тилда бирор кишидан “қаерда яшайсан?” – деб сўрамоқчи бўлсак, “қаерда турибсан?” – деймиз.
“– Сиз қаерда турасиз?
– Мен ўн йилдан бери Тошкентда тураман.
– Турар жойингиз?
– Зарқайнар …” (Н.Сафаров. “Тарих тилга кирди”).
Совет давридан қолган “прописка”ниям “рўйхатда туриш” деб айтамиз.
Хуллас, инглизча: “citizen”, русча: “гражданин” атамаларига мос келадиган чин ўзбекча сўз излайдиган бўлсак, менимча, ана шу “турмоқ” феълидан ясалган “ТУРҒУН” сўзидан муносиброқ сўз топиш қийин. Қиёсланг: Ўзбекистон фуқароси – Ўзбекистон турғуни. // Мен Ўзбекистон фуқаросиман – Мен Ўзбекистон турғуниман.
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “турғун” сўзига шундай изоҳ берилган: “1. Бирор жойда доимий яшовчи, ўрнашиб қолган, муқим… Шаҳарнинг турғун халқи”// “Мен Шарқдан бўламан… Шу ернинг турғуни” (Ғ.Ғулом)…” ва ҳк (230-бет).
Ғафур Ғулом: “шу ернинг турғуни” ўрнида “шу ернинг фуқароси”, – деганида ҳам маъно ўзгармасди. Айтиш мумкинки, “турғун” ҳам “граждан”нинг деярли маънодоши, шунга “номзод” бир сўз бўлган.
Аммо фақат “фуқаро”ни “турғун”га алмаштириш билан иш битмайди. У билан боғлиқ бутун бошли атамалар тизимини ўзбекчалаштиришга тўғри келади.
Айтайлик, русча: “гражданство”, инглизча: “citizenship”нинг ҳозирги ўзбекча муқобили –“фуқаролик” (туркча: “vatandaşlık”, “yurttaşlık”; тожикча:” шаҳрвандӣ”; арабча: “алмувотина”; қиргизча: “атуулдук” (“отаўғиллик”); қозоқча: “азаматтық”). Агар “фуқаро” “турғун”га алмаштирилса, табиий равишда “Ўзбекистон ТУРҒУНЛИГИ” деб айтила бошлайди.
Аммо шу ўринда кўпчиликнинг қулоғига сингиб қолган “турғунлик даври” (“эпоха застоя Брежнева”) ибораси бу сўзга соя ташлагандай туюлади. Лекин бу икки “турғунлик” битта нарса эмас, грамматик жиҳатдан “-лик” қўшимчаси ҳам от, ҳам сифат ясайдиган қўшимча ҳисобланади. “Ўзбекистон турғунлиги” иборасидаги “турғунлик” – от сўз туркумига мансуб ва “нима?” деган сўроққа жавоб бўлади. “Турғунлик йиллари” иборасидаги “турғунлик” – сифат сўз туркумига мансуб ва “қандай?” (“қандай йиллар?”) сўроғига жавоб бўлади. Бу фарқлилик уларга маънодош сифатида қарашга имкон бермайди. Бир мисол: “кўк” сўзи – “осмон” (от) ва “кўк ранг” (сифат) маъноларини билдиради. “Кўкка боқдим” ва “кўк кўз” иборалари асло бир-бирларига халақит бермайди. “Турғунлик”ка нисбатан ҳам кейинчалик шундай кўникма ҳосил қилинади. Айтайлик, “туман” ҳам энди жорий қилинган пайтларда табиат ҳодисаси бўлган “туман” (ёғин) билан шаклдошлиги учун кимларгадир ғализ туюлган бўлиши мумкин.
Юқорида кўрдикки, инглиз ва бошқа оврўпо тилларида фуқароликка оид кўпгина атамаларда “civil” (русча: “гражданский/-ая/-ое”) қўлланилади.
Масалан, русча: “гражданская война” (инглизча: “civil war”) турк ва форс тилларида “ички уруш” (туркча: “iç savaş”, форсча: “жанги дохилӣ”) деб айтилади. Ўзбек ва бошқа қардош халқлар тилларида эса русча “гражданская война” иборасидан нусха кўчирилган. Шу ўринда яна бир грамматик қоида хусусида икки оғиз сўз: совет даврида ҳам ўзбек тилида “гражданлик уруши” эмас, “гражданлар уруши” дейилган. Бунинг сабаби туркий тилларда от сўз туркумига мансуб сўзлар сифат ўрнида ҳам келиши ва “қандай?” сўроғига жавоб бўлиши мумкин. Хуллас, бу иборани турк ва форс тилларидаги сингари – “ички уруш”, “мамлакат турғунлари ички уруши” ёки “гражданлар уруши” сингари – “турғунлар уруши”, дейиш мумкин.
Русча “гражданский брак” (инглизча: “civil marriage”) деб, аслида, никоҳсиз турмуш қуришга айтилади (туркча: “medeni evlilik”, “resmi nikâh”, “medeni nikâh”, арабча: “заваажи маданий”, озарбойжонча: “vətəndaş nikahı”, қозоқча: “азаматтық неке”, қирғизча: “жарандык нике”). Бизнинг зеҳниятимизда никоҳ (шаръий никоҳ) диний мазмунга эга. Аммо бу Ғарб турмушига оид ҳодиса бўлганлиги учун “дунёвий никоҳ” ёки, туркчадаги сингари, “турғунларнинг расмий никоҳи”, “расмий турмуш қуриш” каби шаклларни қўллаш мумкин.
Яна бир мисол: инглизча: “civil law” – ўзбекча: “фуқаролик ҳуқуқи” (русча: “гражданское право”, туркча: “medeni hukuk”, қиргизча: “жарандык укук”, қозоқча: “азаматтық құқық”, озарбойжонча: “mülki hüquq”, тожикча: “ҳуқуқи шаҳрвандӣ”, форсча: “қонуни маданий”). Бу ибора мамлакатда яшайдиган ҳар бир турғун шахснинг ҳуқуқлари ҳақида. Менимча, ушбу ўринда “мамлакат турғунларининг ҳуқуқлари”, “турғунлар ҳуқуқи” дейиш мумкин бўлади ва ҳоказо.
Хўш, нега “фуқаро” ўрнида “юртдош”, “ердош”, “элдош”, “ватандош” каби сўзларни қўллаш мумкин эмас? – деган савол туғилиши мумкин.
“Девону луғотит-турк”да “ердош” (“jәрдäш”) сўзи – “ҳамшаҳар. Бу икки кишининг бир шаҳардан бўлишидир”, деб изоҳланган (ДЛТ. Т.1963. III-т. 47-б.). Бу сўз илгари ҳам, ҳозир ҳам кўпроқ маҳаллий маънода (русча: “земляк”) қўлланилади.
“Юртдош”, “ватандош” сўзларига келсак, улар ҳозир ҳам фаол истеъмолда. “Ватандош”, юқорида гувоҳи бўлганимиздек, ярим арабча. Агар соф ўзбекча бўлсин десак, “юртдош”ни танлашимизга тўғри келади. Аммо “юртдош”нинг бирламчи маъноси шу қадар барқарорки, уни “ўз лавозими”да қолдириш маъқулроқ туюлади.
“Турғун” эса нисбатан архаиклашиб бораётган сўз. Унинг “янги лавозим”га тикланиши, яъни “фуқаро” ўрнида қўлланиши, худди “туман” сўзининг тилимизга қайтарилгани сингари, унга қайтадан жон ато этади. “Турғун” сўзининг “турғун юлдузлар”, “турғунлик” каби сифат шакли ҳозирги ўзбек тилида кўпроқ истеъмол қилинади. Аммо “мамлакат турғуни” иборасидаги каби от шакли кам ишлатилади. Бу эса унга “янги лавозим”да “чалғимасдан ишлаш” имконини беради.
Энди яна бир бор Ғафур Ғулом сатрига эътибор қилинг: “Мен Шарқдан бўламан… Шу ернинг турғуни!” – Ахир бу юқорида зикр этилган лотинча атаманинг соф ўзбекча муқобили эмасми?
“Фуқаро” хусусида ўйларканман, атоқли ёзувчимиз Назар Эшонқулнинг “Тобут” номли ҳикояси сюжети ёдимга келди: бир қишлоқда ўлим ҳодисаси кўп содир бўлади. Одамлар бунинг сирини билолмай ҳайрон. Шунда улар қишлоқ яқинидаги бир тепаликдан туриб қишлоққа қараб, кўришадики – қишлоқ тобут шаклида экан.
Абдувоҳид ҲАЙИТ
Филология фанлари номзоди
O'zimizning xalq 